Maatregelen voor op de korte termijn

Door Bart van Engeldorp Gastelaars & Myrthe Naus

Met dichte musea, winkels en restaurants is er gelukkig nog één bestemming wel open: de natuur! Daar wordt dan ook dankbaar gebruik van gemaakt. Met name in de weekenden trekken we massaal naar het bos, de heide, de duinen en het strand om te genieten van de frisse lucht en een andere omgeving dan thuis. Maar als het TE druk wordt, wat dan? In dit artikel geven we concrete tips voor maatregelen die je als gemeente kan afspreken met natuurbeheerders.

Sinds een aantal jaren neemt de drukte in Nederlandse natuurgebieden steeds verder toe, onder andere door verstedelijking, bevolkingsgroei en een veranderend klimaat. De coronacrisis versterkt deze trend, en zorgt sinds maart vorig jaar voor een gemiddelde stijging in bezoekersaantallen van 30%. Vanwege de drukte worden bezoekers regelmatig opgeroepen om bepaalde natuurgebieden te vermijden en te kiezen voor een alternatieve bestemming. Ook worden natuurgebieden meer dan eens volledig afgesloten.

Hier ligt niet alleen een vergroot risico op besmetting aan ten grondslag; ook zorgen over schade aan natuur en recreatieve infrastructuur spelen een rol. De toegenomen drukte resulteert bijvoorbeeld in issues als veel zwerfafval, recreatie buiten de paden, loslopende honden en geluidsoverlast. Al deze zaken kunnen een effect hebben op de natuur: kwetsbare vegetatie wordt bijvoorbeeld vertrapt, zeldzame broedvogels worden dermate verstoord dat ze stoppen met broeden of zelfs uitwijken naar elders en andere dieren worden opgejaagd. Als het natuurgebied en de recreatieve voorzieningen de drager van de beleving zijn, dan staat ongereguleerd overtoerisme gelijk aan het zagen aan de stoelpoten daarvan. Zowel natuur als de beleving hebben daar uiteindelijk onder te lijden.

Met de komst van de lente en met de zomer in het vooruitzicht is het managen van bezoekers in natuurgebieden extra relevant. Niet alleen omdat de eerste zonnestralen ervoor zorgen dat we graag naar buiten gaan, maar ook omdat de ontwakende natuur met de start van het broed- en groeiseizoen nog kwetsbaarder is. Tegelijkertijd is de verwachting dat de populariteit van buitenrecreatie ook in het post-coronatijdperk doorgroeit. Tijd voor maatregelen dus. Welke rol kun je hier als gemeente in spelen? Vooral als de gemeente – sommige regio’s daargelaten – niet altijd zelf de natuur beherende organisatie is? Hoe zorg je dan voor een goede samenwerking met natuurbeheerders? In dit artikel vertalen we inzichten vanuit toerisme en natuurbeheer in concrete tips en maatregelen.

Aanbevelingen voor gemeenten
Natuurbeheerders zijn vaak zelf verantwoordelijk voor het openstellen en het beheer van hun natuurgebieden. Gemeenten dragen weer de verantwoordelijkheid over openbare orde en veiligheid. Natuur en recreatie stoppen niet bij een grens. Recreanten starten thuis en reizen naar en van een bestemming. De volgende maatregelen bieden daarom vooral gezamenlijke oplossingen om recreatiedrukte in Nederlandse natuurgebieden in goede banen te leiden.

De open deur: werk samen!
De naam van deze website zegt het eigenlijk al: maak samen ruimte. Mocht je deze stap als gemeente nog niet gezet hebben, leg dan contact met de beheerder van het natuurgebied en geef aan dat je samen wilt optrekken in het managen van de drukte. Gemeenten en natuurbeheerders hebben vaak dezelfde of vergelijkbare belangen. De drukte is vaak een grote belasting voor natuur beherende organisaties, die hun vaak beperkte middelen toch al ultra-efficiënt moeten inzetten. Extra hulp is daarom in veel gevallen van harte welkom en kan variëren van afspraken over inzet van verkeersregelaars, het afstemmen van boodschappen via communicatiekanalen, subsidie voor het nemen van tijdelijke maatregelen tot coördinatie van handhaving.

Monitor en voorkom drukte
Voorkomen is beter dan genezen. Het monitoren van drukte, het tijdig kunnen informeren van bezoekers hierover en het opschalen van maatregelen is daarom cruciaal. Er zijn tal van fysieke manieren om drukte te monitoren, variërend van telslangen tot slimme sensoren. Het aanschaffen en inrichten van dergelijke systemen vergt echter enige tijd. Via online data is er op korte termijn meer mogelijk, al zitten er bijvoorbeeld beperkingen vanuit de Autoriteit Persoonsgegevens aan het gebruik van telefoondata en geven GPS data uit apps niet altijd real-time informatie. Via Google Maps kun je zowel voorspellingen als real-time drukte volgen.

Ook zonder geavanceerde data kun je echter voorspellingen doen over de verwachte drukte. Twee belangrijke drivers in buitenrecreatie zijn namelijk het weer en hoeveelheid vrije tijd: zoals in weekenden, feestdagen, woensdag- en vrijdagmiddag. De praktijkervaring van de boswachter over het afgelopen jaar is daarom net zo waardevol, zeker gecombineerd met de weersvoorspelling voor de aankomende periode. Op basis hiervan kun je van tevoren een druktewaarschuwing afgeven aan potentiële bezoekers en verwijzen naar passende alternatieven. Denk aan oproepen via relevante websites, social media en andere kanalen. Zo kan drukte iets meer gestuurd worden en is een deel van de bezoekers tijdig geïnformeerd, zodat ze niet pas bij de ingang voor onaangename verrassingen komen te staan.

Maak een draaiboek voor piekdagen
Op piekdagen heeft een natuurgebied een regionale of zelfs nationale functie. Veel recreanten komen met de auto, waarbij de capaciteit van parkeerterreinen en aanvoerwegen de beperkende factoren zijn. Drukte kan leiden tot flinke filevorming, met alle overlast van dien. Het maken van een draaiboek waarin de rol van alle relevante spelers wordt toegelicht is dan een goede stap. In een draaiboek kun je afspraken maken over wie welke maatregelen per scenario neemt, hoe je drukte monitort, en welke gezamenlijke beslisboom je hanteert. Maatregelen kunnen variëren van het inzetten van tekstkarren, verkeersregelaars en hosts, tot omleidingen en doorsturen naar alternatieve bestemmingen wanneer een bestemming echt op slot moet. Werk samen om de ergste drukte, onveilige situaties, overlast voor omwonenden en schade aan de natuur te voorkomen. Overigens betekent een file niet altijd dat een natuurgebied vol is; het kan ook voldoende zijn om bezoekers te stimuleren om te reizen met alternatieve vervoersmiddelen. 

Beheer bezoekersstromen
De combinatie van drukte en smalle paden maakt dat bezoekers afwijken van paden én dat bezoekers niet in staat zijn om voldoende afstand te houden. Het inrichten van wandelroutes waarmee recreanten gestimuleerd worden een smal pad in een bepaalde richting af te leggen is dan een oplossing. Er hoeft dan alleen nog te worden ingehaald. Samen met de natuurbeheerder kan dit aangeboden worden in de vorm van (tijdelijke) wandel- of fietsroutes met verschillende lengtes en belevingen. De bosroute van 3 kilometer voor gezinnen bijvoorbeeld en de uitwaairoute van 8 kilometer voor bezoekers die rust en ruimte willen. Op deze manier wordt de drukte op een gecontroleerde manier over het gebied verspreid. Een tijdelijke recreatiezonering helpt niet alleen in het spreiden van drukte, maar kan ook ingezet worden voor het preventief beschermen van kwetsbare natuur. Met een goed verhaal begrijpen recreanten vaak goed dat bepaalde deelgebieden tijdelijk afgesloten worden, mits er maar alternatieve routes en – indien mogelijk – belevingen worden aangeboden.

Plaats voldoende voorzieningen op de juiste plek
In deelgebieden met een hoge concentratie bezoekers is de druk op de natuur of overlast zoals met afval vaak het grootst. Het gaat hier vaak om startpunten (zoals waar je parkeert en/of een wandeling start) en bestemmingen waar een combinatie aan voorzieningen, zoals bezoekerscentrum, horeca, speelaanleidingen en picknickplekken een trekker zijn. Plaats hier tijdelijk extra voorzieningen zoals afvalbakken en toiletwagens. Een belangrijke voorwaarde hiervoor is dat een schoon gebied bezoekers aanzet om afval bij zich te houden tot ze een afvalbak zien of het zelf mee naar huis nemen. Onderzoek laat zien dat een gebied met al veel zwerfafval gedrag oproept dat extra zwerfafval tot gevolg heeft. Zorg er daarom voor dat niet alleen de afvalbakken over de dag geleegd worden door de natuurbeheerder of gemeente, maar dat er ook beheeracties komen om zwerfafval op te ruimen. Initieer daarvoor bijvoorbeeld initiatieven met gebiedspartners, zoals via het afhaalpunt van de lokale horeca, om tegen een kleine beloning zwerfafval door recreanten te laten verzamelen en in te leveren.

Voer een (betaalde) dagkaart in
In plaats van het volledig afsluiten van een gebied kan met behulp van een online ticketing systeem ook een (tijdelijke) (betaalde of gratis) dagkaart worden ingevoerd. Hiermee kan een natuurbeheerder zelf bepalen hoeveel bezoekers er per dag zijn toegestaan, afhankelijk van de draagkracht van het terrein en de verwachte drukte. Nationaal Park de Hoge Veluwe en de Amsterdamse Waterleidingduinen zijn klassieke voorbeelden van natuurgebieden waar dit als verdienmodel een reguliere maatregel is. Waterwinbedrijf en natuurbeheerder Dunea heeft recent voor een aantal kwetsbare duingebieden een online ticketing systeem ingevoerd, met als doel om de recreatiedruk te helpen reguleren. Een dagkaartje creëert een drempel, wat helpt in het sturen van drukte. Het vragen van een vergoeding maakt een bezoek echter wel minder inclusief. Het is belangrijk om potentiële bezoekers goed te informeren via websites en andere kanalen. Een poster met QR-code bij de ingang geeft bezoekers, die toch nog verrast worden, alsnog toegang mits er uiteraard nog plek is. Met name bij natuurgebieden met slechts één of een beperkt aantal ingangen is het toezien op het naleven van deze maatregel relatief eenvoudig. Door een kleine vergoeding te vragen ontvangt een natuurbeheerder in ieder geval een tegemoetkoming in de soms explosief gestegen beheerkosten. Anderzijds zou een dergelijke maatregel kunnen zorgen voor een waterbedeffect, waarbij bezoekers zich massaal verplaatsen naar gebieden zonder betaalde toegangskaart, met alle gevolgen van dien.

Stimuleer wenselijk bezoekersgedrag
Toegangsregels die gecommuniceerd worden via de website van een natuurgebied of op een klein bord met toegangsvoorwaarden bij de ingang, zijn vaak onvoldoende zichtbaar en worden niet goed gelezen. Het ophangen van opvallende banners met daarop een heldere boodschap heeft meer kans van slagen. Geef niet aandacht aan wat niet mag, maar benoem op een positieve manier vooral wat je wél veilig en met plezier kunt doen: bijv.: “Blijf op de paden, samen beschermen we de natuur”. Diverse gebieden pasten recent een dergelijke maatregel toe, zoals Nationaal Park Zuid-Kennemerland. Een andere manier om wenselijk gedrag te stimuleren is nudging, een gedragspsychologische motivatietechniek waarmee bezoekers op subtiele wijze in de goede richting worden gestuurd. Bekende voorbeelden zijn cirkels die aangeven waar je kunt zitten, en objecten of lijnen op drukke plekken zoals rond speelaanleidingen die aangeven hoeveel afstand 1,5 meter precies is.

Gezamenlijke handhaving
Bij het nemen van al deze maatregelen blijft handhaving belangrijk, maar deze wordt wel minder kritisch en intensief dan bij gebieden zonder maatregelen. Je blijft helaas altijd recreanten houden die zich niet aan toegangsvoorwaarden houden. Een goede samenwerking tussen gemeente, natuurbeheerders en politie is daarom essentieel. Niet alle boswachters hebben boa-bevoegdheid, dus maak afspraken over een gezamenlijke inzet, afhankelijk van de verwachte drukte en aard van het gebied. Maak bijvoorbeeld gezamenlijke teams, waarin de veldkennis van een boswachter gecombineerd wordt met de bevoegdheid van een collega van een andere instantie. Zorg voor een goede zichtbaarheid van handhavers door bijvoorbeeld toezicht te verdelen over de hoofdingangen, kwetsbare gebieden, drukste deelgebieden én de drukste momenten van de dag.

Aanbevelingen voor op de lange termijn
Bovenstaande maatregelen bieden goede oplossingen voor de korte termijn. Op de lange termijn valt voor gemeenten en natuurbeheerders echter ook veel winst te behalen. Voor een duurzame toekomst van recreatie in natuurgebieden is het noodzakelijk dat er een verschuiving van de focus op kwantiteit naar een focus op kwaliteit plaatsvindt. Hierbij is zowel aandacht voor de kwaliteit van de natuur, de sociale omgeving als de recreatieve ervaring van belang. Een oplossing voor het omgaan met beperkte ruimte kan gevonden worden in het verbinden van natuurgebieden met hoogwaardige recreatieve voorzieningen in de regio er omheen. Op die manier kunnen bezoekersstromen worden verspreid over een groter oppervlakte en kan de kwaliteit van de toeristische beleving worden vergroot. Door middel van data-gedreven software kunnen beheerders helpen met het spreiden van drukte en het managen van verwachtingen. Tenslotte blijft het verbeteren van de samenwerking tussen verschillende belanghebbenden belangrijk, net zoals het diversifiëren van het recreatieve aanbod en het ontwikkelen van aanvullende financiering voor natuurbeheerders. De financieringsbronnen van veel natuurbeheerders, zoals bijvoorbeeld het subsidiestelsel ‘Natuur en Landschap’ van de provincies, zijn vaak niet afdoende om zelfs maar een minimale basiskwaliteit aan recreatieve infrastructuur en voorzieningen te bieden. Natuurbeheerders verdienen bovendien vaak niets aan natuurgebieden, in tegenstelling tot bijvoorbeeld toeristische bedrijven die in de nabije omgeving gevestigd zijn. De populariteit van de natuur en de daarmee gepaarde kosten vraagt dringend om een financiële herwaardering.

Bart van Engeldorp Gastelaars is bioloog en heeft jarenlange ervaring in het beheer van drukbezochte natuurgebieden. Met Blackbird Conservation Consulting houdt hij zich bezig met recreatie en natuurbeleving.   bart@consultblackbird.com www.consultblackbird.com

Myrthe Naus heeft een master in Tourism, Society & Environment en zet zich met De Reis Naar Morgen in voor het verduurzamen van toerisme en recreatie in Nederland.   info@dereisnaarmorgen.nl www.dereisnaarmorgen.nl